Ο Άγνωστος Ναός της Αφροδίτης στην Θεσσαλονίκη

Ο αρχαιοελληνικός ναός της Αφροδίτης βρίσκεται θαμμένος 

κάτω από το ελεύθερο μέχρι σήμερα οικόπεδο της πλατείας 

Αντιγονιδών,που βρίσκεται δίπλα από την πλατεία.

Ένα παράξενο μυστικό, ένα μοναδικό ντοκουμέντο κρύβεται στην καρδιά της Θεσσαλονίκης, στην πλατεία Αντιγονιδών. Πολλοί από τους κατοίκους της περιοχής και τα μέλη του Σωματείου Φίλοι του Πρασίνου Θεσσαλονίκης έβαλαν στόχο να αναβαθμίσουν την περιοχή τους και το πέτυχαν δημιουργώντας με την υποστήριξη και τη βοήθεια της Διεύθυνσης Πρασίνου του Δήμου Θεσσαλονίκης μια όμορφη καταπράσινη πλατεία. Τώρα όμως αναζητούν τρόπο να απεγκλωβίσουν από τις λαμαρίνες ένα οικόπεδο που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στην πλατεία και κρύβει μέσα του έναν μοναδικό θησαυρό! Το μοναδικό Ναό της Αφροδίτης που είχε στηθεί στην πλατεία των Ιερών, δηλαδή πριν από αιώνες στη θέση που βρίσκεται σήμερα η πλατεία.

Πριν από ένα χρόνο περίπου, οι κάτοικοι όχι μόνο της περιοχής αλλά ολόκληρης της Θεσσαλονίκης κινητοποιήθηκαν για να απαλλοτριωθεί το οικόπεδο και να προχωρήσει η ανάδειξη του μνημείου. Ένα σχεδόν χρόνο μετά ενώ έχει λυθεί η απόφαση της Επιτροπής Απαλλοτριώσεων, ο ιδιοκτήτης του οικοπέδου δεν έχει ακόμη αποζημιωθεί. Μάλιστα προσφεύγει τώρα στο ΣτΕ διεκδικώντας να αξιοποιήσει την περιουσία του, η οποία παραμένει σε εκκρεμότητα για πολλά χρόνια λόγω του μνημείου που έχει εντοπιστεί στο συγκεκριμένο σημείο.

Μια Πλατεία Γεννιέται, Μια Συνοικία Κινητοποιείται!

Η μελέτη για την ανάπλαση της πλατείας Αντιγονιδών έγινε από τον πρώην Διευθυντή Πρασίνου και μέλος του Σωματείου Φίλων του Πρασίνου Θεσσαλονίκης Χρήστο Αποστολίδη, σε συνεργασία με τον Στέφανο Δάγγα, κινητήριο μοχλό αυτής της προσπάθειας και κάτοικο της πλατείας Αντιγονιδών.

“Ενημερώσαμε πόρτα-πόρτα τους δημότες της περιοχής, για την προσπάθεια του Δήμου Θεσσαλονίκης να αναβαθμίσει τη γειτονιά τους αλλά και για την ανάγκη να συμμετέχουμε όλοι ενεργά στη φύλαξη της πλατείας από κακόβουλες ενέργειες.

Πέρα από αυτά που κάναμε ήδη γίνεται και προσπάθεια να τοποθετήσουμε καθιστικά και ζαρντινιέρες ώστε να δημιουργήσουμε ένα χώρο αναψυχής για τους ταλαιπωρημένους από το θόρυβο και την κυκλοφορία των αυτοκινήτων κατοίκους της περιοχής μας. Εδώ κάποτε ήμασταν μια ήσυχη γειτονιά. Τώρα αλλάζει σιγά-σιγά η σύνθεση του πληθυσμού. Γι αυτό και η προσπάθεια που γίνεται έχει ιδιαίτερη αξία”, λέει στη “Μ” το μέλος του ΔΣ του Σωματείου Φίλοι του Πρασίνου Θεσσαλονίκης Στέφανος Δάγγας.

Η ανάπλαση της πλατείας Αντιγονιδών που έγινε με χρήματα του Σωματείου και στοίχισε περίπου 5000 ευρώ, περιλαμβάνει τη φυτοτεχνική και αρδευτική μελέτη της πλατείας, ενώ στα σχέδια των Φίλων του Πρασίνου είναι όπως εξηγεί ο Πρόεδρος Γ. Νικολαΐδης “να πραγματοποιηθεί κυκλοφοριακή μελέτη, μελέτη ηλεκτροφωτισμού ώστε να αναδειχθεί το συντριβάνι που θα τοποθετήσει ο Δήμος Θεσσαλονίκης και θα στοιχίσει 50.000 ευρώ, αντικατάσταση του πλακόστρωτου των πεζοδρομίων και περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου”.

Οι κάτοικοι της περιοχής είναι αποφασισμένοι να αναδείξουν την περιοχή τους η οποία βρίσκεται στο κεντρικότερο σημείο της πόλης και αποτελεί σημείο αναφοράς του εμπορικού κόσμου της πόλης. Μάλιστα είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν οι ίδιοι για να περιφραχθεί το οικόπεδο στο οποίο βρίσκονται τα ερείπια του Ναού της Αφροδίτης.

Ωστόσο και παρά το γεγονός ότι έχει δοθεί το “πράσινο φως” για να αποζημιωθεί ο οικοπεδούχος που ταλαιπωρείται χρόνια τώρα από την ολιγωρία των αρμοδίων φορέων, όλα μοιάζουν να έχουν σταματήσει και το οικόπεδο μετατρέπεται μέρα με τη μέρα σε σκουπιδότοπο.

“Στην περιοχή μας έχει αυξηθεί κατακόρυφα η εγκληματικότητα. Οι μικροκλοπές είναι πια καθημερινό φαινόμενο. Φοβάμαι να βγάλω εμπόρευμα στο πεζοδρόμιο”, λέει καταστηματάρχης της περιοχής.
“Νομίζω ότι η κίνηση αυτή του Σωματείου να βάλει πράσινο στην πλατεία Αντιγονιδών ήταν σημαντική για ολόκληρη την περιοχή. Το πράσινο το έχουμε ανάγκη. Γυρνάω στο σπίτι μου το βράδυ και παρά την κούρασή μου φροντίζω τις γλάστρες μου” λέει η ιδιοκτήτρια καταστήματος στην περιοχή Κική Πόππη.

Το Ταξίδι της Αφροδίτης Από την Αινεία στην Πλατεία Αντιγονιδών

Κι όμως, ο ανεκτίμητος θησαυρός μέρος του οποίου βρίσκεται παραχωμένο σε οικόπεδο κοντά στην πλατεία έχει μοναδική αξία για ολόκληρη την περιοχή.

Ο υστεροαρχαϊκός Ναός της Αφροδίτης ήταν γνωστός από τα διάσπαρτα στην πόλη της Θεσσαλονίκης ιωνικά αρχιτεκτονικά μέλη του, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονταν από την εκσκαφή των θεμελίων που έγινε το 1936 για την ανέγερση διώροφης οικοδομής στο οικόπεδο που βρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Κρυστάλλη και Διοικητηρίου.

Στην ίδια περιοχή, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, στα θεμέλια οικοδομής που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τα ερείπια του ναού, έχουν βρεθεί μέλη αγαλμάτων, τα οποία παραχώθηκαν βιαστικά, στη διάρκεια της οικοδομικής ανέγερσης τις δεκαετίες 1960 και 1970.
Η περιοχή που τώρα πια ονομάζεται Διοικητήριο ήταν γνωστή στους ρωμαϊκούς χρόνους της πόλης ως περιοχή των ιερών, αφού εκεί ήταν συγκεντρωμένοι οι περισσότεροι ναοί αφιερωμένοι σε Θεούς αλλά και σε αυτοκράτορες.

Όπως εξηγεί ο καθηγητής στο τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου αρχαιολόγος Γιώργος Καραδέδος, “φαίνεται ότι ο συγκεκριμένος Ναός ανήκει στο είδος των περιπλανώμενων ναών. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και άλλοι ναοί της ίδιας περιόδου. Πρόκειται για ναούς που δημιουργήθηκαν σε μια περιοχή και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν σε κάποια άλλη.

Όπως προέκυψε από την αρχική μελέτη, ο Ναός της Αφροδίτης διαλύθηκε και ξαναστήθηκε στην ίδια θέση στα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια της πόλης. Μάλιστα η ύπαρξη δύο ακατάστατων πελώριων γραμμάτων Δ και ΙΘ σε φανερά σημεία δύο κιονόκρανων του ναού οδήγησε τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι το ξαναστήσιμο του ναού επαναλήφθηκε για δεύτερη φορά”.

Από αυτό καταλαβαίνει κάποιος ότι στο Ναό της Αφροδίτης προστέθηκαν πολλά στοιχεία της ρωμαϊκής περιόδου. Άλλωστε τα αγάλματα της θεάς Ρώμης και του Διός Αιγίοχου, που έχουν βρεθεί στο ναό και βρίσκονται σήμερα σε ειδική αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αμφιβολίας ότι ο Ναός χρησιμοποιήθηκε ως ναός αυτοκρατορικής λατρείας.
Πώς όμως ο Ναός της Αφροδίτης λειτούργησε ως κέντρο λατρείας των αυτοκρατορικών χρόνων και τι σχέση έχει ο Αινείας που πολέμησε στην Τροία με αυτό;

Το Ναό της Αφροδίτης φαίνεται ότι δημιούργησε ο Αινείας, ο οποίος θεωρούνταν γιος της. Αρχικά ο ναός είχε στηθεί στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται λίγο έξω από τη Νέα Μηχανιώνα. Εκεί λέγεται ότι είχε στήσει το βασίλειό του ο Αινείας, ο οποίος όπως ήταν φυσικό αφιέρωσε ένα ναό στη μητέρα του, για να την τιμήσει.

Ο Αινείας, όμως, είναι ο δημιουργός της γενιάς των Ιούλων, πρόγονος δηλαδή του Ιουλίου Καίσαρα. Πιθανόν λοιπόν οι Θεσσαλονικείς που είχαν συμμαχήσει με τον Αντώνιο, ο οποίος όμως ηττήθηκε από τον Οκταβιανό στο Άκτιο, να προσπάθησαν να εξευμενίσουν τον αυτοκράτορα, μεταφέροντας το ναό, ο οποίος χτίστηκε από τον γενάρχη των Ιούλων.

Η Παρέμβαση του ΚΑΣ για την απαλλοτρίωση του οικοπέδου

Το 2000, με την ευκαιρία της κατεδάφισης της διώροφης οικοδομής στο συγκεκριμένο οικόπεδο, που βρίσκεται στην πλατεία Αντιγονιδών, πραγματοποιήθηκε ανασκαφή από την αρχαιολόγο Α. Τασιά, η οποία ξανάφερε στο φως την κρυμμένη πλούσια ιστορία της πόλης. Αποκαλύφθηκε τότε το ανατολικό τμήμα της κρηπίδας του ναού, αγάλματα των ρωμαϊκών χρόνων και πλήθος θραυσμάτων αρχιτεκτονικών μελών, πολλά από τα οποία συνανήκουν με τα ήδη γνωστά, τα οποία φυλάσσονταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

“Ο υπόλοιπος Ναός συνεχίζει δυτικά κάτω από το οδόστρωμα της οδού Διοικητηρίου και της πλατείας Αντιγονιδών, όπου σήμερα παρκάρουν παράνομα αυτοκίνητα, περιοχή η οποία δεν διαταράχθηκε ποτέ από ανοικοδόμηση, γεγονός που δημιουργεί τη βεβαιότητα ότι το νέο ανασκαφικό υλικό που θα προκύψει θα είναι πλουσιότερο από αυτό που ήδη έχει αποκαλυφθεί”.

Μέρος του οικοπέδου στο οποίο εντοπίζονται τα ερείπια του ναού έχει ανασκαφεί, όμως, όπως εξηγεί ο κ. Καραδέδος, “θα πρέπει ακόμη να ανασκαφεί σημαντικό τμήμα της οδού Διοικητηρίου και του υπόλοιπου οικοπέδου. Έτσι αρχικά αποφασίστηκε να μεταφερθούν τα πρώτα ευρήματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, όπου βρίσκονται μέχρι σήμερα. Η λύση αυτή βέβαια κρίθηκε προσωρινή, αφού η καλύτερη λύση για την ανάδειξη του ναού είναι να τοποθετηθεί στο φυσικό του χώρο”.

Η αρχική απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, λίγο μετά την ανασκαφή του μνημείου, ήταν να απαλλοτριωθεί το οικόπεδο στο οποίο βρίσκεται και να προχωρήσει η ανάδειξή του. Αργότερα η απόφαση αυτή αναθεωρήθηκε και αποφασίστηκε να διατηρηθούν κάποια ευρήματα στο υπόγειο τής υπό ανέγερση πολυκατοικίας. Ο σχετικός φάκελος με τη μελέτη για την ανέγερση της πολυκατοικίας υποβλήθηκε πάλι στο ΚΑΣ με τη θετική εισήγηση της αρμόδιας εφορείας.

Ωστόσο και η νέα γνωμοδότηση τάχθηκε υπέρ της απαλλοτρίωσης και της προσπάθειας εφαρμογής της ανωτέρω προτεινόμενης ανάδειξης των αρχαιολογικών λειψάνων. Αποφασιστικός ήταν ο ρόλος του θεσσαλονικιού τότε γενικού γραμματέα του υπουργείου Πολιτισμού Χρ. Ζαχόπουλου, ο οποίος συντέλεσε στο να πάρει το ΚΑΣ νέα απόφαση για “την απαλλοτρίωση του οικοπέδου με σκοπό τη συνέχιση της ανασκαφής του μνημείου και την ανάδειξή του”.

Τελικά πέρυσι δόθηκε η οριστική έγκριση για την απαλλοτρίωση του οικοπέδου. Ωστόσο ο οικοπεδούχος δεν έχει ακόμη αποζημιωθεί.

Τα Σχέδια για την Αξιοποίηση της Πλατείας Αντιγονιδών

“Η αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική αξία του είναι μεγάλη και μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη ειδικά εάν σκεφτεί κάποιος ότι τα μέχρι τώρα ευρήματα αποτελούν μόνο το ένα τρίτο των ευρημάτων που μπορεί να προκύψουν από την ανασκαφή”, δηλώνει ο αρχαιολόγος Γιώργος Καραδέδος. Ο υπόλοιπος ναός συνεχίζει δυτικά κάτω από το οδόστρωμα της οδού Διοικητηρίου και της πλατείας Αντιγονιδών, όπου σήμερα παρκάρουν παράνομα αυτοκίνητα, περιοχή η οποία δεν διαταράχθηκε ποτέ από ανοικοδόμηση, γεγονός που δημιουργεί τη βεβαιότητα ότι το νέο ανασκαφικό υλικό που θα προκύψει θα είναι πλουσιότερο από αυτό που ήδη έχει αποκαλυφθεί.

Πριν φθάσουμε στο δύσκολο σημείο της συνέχισης της ανασκαφής εκείνο που άμεσα μπορεί να γίνει είναι να περιφραχθεί με κολωνάκια το οικόπεδο και να αναρτηθεί ένα μεγάλο πανώ που θα φιλοτεχνήσει ο κ Καραδέδος όπου θα εμφανίζεται ο Ναός της Αφροδίτης στην πρώτη του μορφή. Αυτή και μόνο η κίνηση είναι πολύ σημαντική για την περιοχή καθώς θα την αναδείξει συνολικά ενώ θα μπορούσε ακόμη και το λεωφορείο του ΟΑΣΘ , η πολιτιστική γραμμή να κάνει μια στάση για να βλέπουν οι επισκέπτες τη θέση όπου ήταν στημένος ο Ναός στην ευρύτερη περιοχή των Ιερών.

Σύμφωνα με την υπάρχουσα σχεδιαστική πρόταση, η πλατεία Αντιγονιδών μπορεί να διαμορφωθεί σε αερογέφυρα, για να δοθεί η δυνατότητα να παραμείνει ο Ναός ορατός στο σύνολό του και να αναστηλωθεί. Ο Ναός έχει έξι κίονες, ύψους 7 μέτρων ο καθένας. Το έργο όπως προβλέπει η σχεδιαστική πρόταση θα είναι τοποθετημένο τέσσερα μέτρα κάτω από τη σημερινή επιφάνεια του δρόμου. Στο υπό απαλλοτρίωση οικόπεδο μπορούν να τοποθετηθούν γιγαντοαφίσες με πληροφόρηση για το μνημείο, η ολοκλήρωση της μορφής του οποίου, εκτός από την αναστήλωση, μπορεί να επιτυγχάνεται με ολογράμματα.

Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό μνημείο για την πόλη της Θεσσαλονίκης, αλλά και για ολόκληρο το βορειοελλαδικό χώρο”, λέει ο Γιώργος Καραδέδος την ώρα που μας δείχνει το οικόπεδο, στο κέντρο της πόλης, το οποίο έχει καταντήσει σκουπιδότοπος. “Η αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική αξία του Ναού είναι μεγάλη και μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη, ειδικά εάν σκεφτεί κάποιος ότι τα μέχρι τώρα ευρήματα αποτελούν μόνο το ένα τρίτο των ευρημάτων που μπορεί να προκύψουν από την ανασκαφή”, συμπληρώνει.

Η κίνηση στην πλατεία Αντιγονιδών είναι πυκνή, όπως κάθε μέρα. Οι καταστηματάρχες της περιοχής κοιτούν με περιέργεια τον φωτογράφο. Ίσως όταν ολοκληρωθεί η ανάδειξη του έργου, να δημιουργηθεί ένας νέος πόλος έλξης για Έλληνες και ξένους επισκέπτες στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε  στην εφημερίδα Κυριακάτικη Μακεδονία από τη Στελίνα Μαργαριτίδου