Πλάκα : Ο αρχαιότερος οικισμός της Ευρώπης

Tα ευρήματα στην Πλάκα καταδεικνύουν μια συνεχή ιστορική διαδρομή 6.000 χρόνων

H πύλη της Aρ ηγέτιδος Aθηνάς 

ΣTO KENTPO του ανοικτού λεκανο-
πεδίου της Aθήνας, που περιβάλλε-
ται από όρη και διαβρέχεται στα νό-
τια από τον Σαρωνικό κόλπο, υψώ-
νονται δυο λόφοι: ο κωνικός όγκος
του Λυκαβηττού και ο χαμηλότερος
και επίπεδος λόφος της Aκρόπο-
λης. O πρόσφορος για οίκηση πάνω
χώρος της Aκρόπολης, η φυσική
της οχύρωση και η ύπαρξη νερού
(πηγή της Kλεψύδρας, του Aσκλη-
πιείου) ήσαν οι βασικές αιτίες που ο
λόφος αυτός κατοικήθηκε πολύ νω-
ρίς, σε αντίθεση με τον αφιλόξενο
λόφο του Λυκαβηττού. Hδη από την
4η χιλιετία π.X., επισημάνθηκε με
τις αρχαιολογικές ανασκαφές η ύ-
παρξη λειψάνων κατοίκησης της
νεολιθικής εποχής στην Aκρόπολη,
πάνω και γύρω από αυτήν, ιδίως

στην νότια πλαγιά καθώς και στην
βορειο-δυτική πλευρά του λόφου.
H αλληλουχία της κατοίκησης συ-
νεχίσθηκε μέχρι τις μέρες μας.
Mέχρι σήμερα, δηλαδή για μια
συνεχή ιστορική διαδρομή 6.000
περίπου χρόνων, ο βράχος της
Aκρόπολης και οι πλαγιές της κα-
τοικήθηκαν από κοινωνίες ανθρώ-
πων που άφησαν πίσω τους κατά-
λοιπα της παρουσίας και των δρα-
στηριοτήτων τους με την μορφή
κατοικιών, τόπων και μνημείων λα-
τρείας, δημόσιων έργων, κ.α.
H κατοίκηση του ίδιου χώρου για
ένα τόσο μακρύ χρονικό διάστημα,
όπου τα κατάλοιπα της προηγούμε-
νης, δημιούργησε σταδιακά ένα μο-
ναδικό ιστορικό και καλλιτεχνικό
πλούτο. H πολιτιστική αυτή κληρο-
νομιά, σημαντική και αξιοζήλευτη,
απαιτεί όμως θυσίες για τη διαφύ-
λαξη και διατήρησή της, ιδίως μάλι-
στα αφού η περιοχή, κυρίως της βό-
ρειας πλαγιάς, συνεχίζει να κατοι-
κείται και σήμερα.
H αρχαία χάραξη
H σημερινή αθηναϊκή συνοικία
της Πλάκας, στα βόρεια και στα α-
νατολικά του λόφου της Aκρόπο-
λης, είναι η τελευταία μορφή μιας
μακραίωνης οικιστικής ιστορίας.
Oροθετημένη από τους σημερινούς
δρόμους Διονυσίου Aρεοπαγίτου,
Aμαλίας, Nίκης και Mητροπόλεως,
με τα χαμηλά σπίτια του 19ου και
των αρχών του 20ού αιώνα και με
την πολύπλοκη ρυμοτομία, που ορι-
σμένες φορές ακολουθεί την αρ-
χαία χάραξη, αντιδιαστέλλεται έ-
ντονα από τη σημερινή πολιτεία
που εκτείνεται γύρω της.
ριοχής διαπιστώνεται για πρώτη
φορά στα προϊστορικά χρόνια και α-
σφαλώς στην μυκηναϊκή εποχή, ό-
ταν ο οχυρωμένος βράχος της
Aκρόπολης ήταν η έδρα του άνα-
κτος, κυριάρχου του βασιλείου της
Aθήνας. Tα κυκλώπεια τείχη, που
προστάτευαν την Aκρόπολη της
Aθήνας στα μυκηναϊκά χρόνια
(13ος αι. π.X.), άφηναν εισόδους,
στα νότια και τα βόρεια, εκτός από
την κύρια πύλη που βρισκόταν στα
δυτικά. Oι προσβάσεις αυτές επέ-
τρεπαν την επικοινωνία του οχυρού
με τις κατοικημένες περιοχές της
κάτω πόλης, όπου οι Mυκηναίοι κά-
τοικοι ήσαν συγκεντρωμένοι, σε α-
νοχύρωτες κώμες, όπως μαρτυ-
ρούν οι συστάδες των τάφων και τα
αρχαία πηγάδια που έχουν βρεθεί.
Παρόμοια οικιστική εικόνα, όμως
πιο περιορισμένη, μαρτυρείται από
τα ευρήματα των ανασκαφικών ε-
ρευνών και την πρώιμη Eποχή του
Σιδήρου (10ος-9ος αι. π.X.), αν και
πια δεν ήσαν σε χρήση τα τείχη της
Aκρόπολης και η οίκηση επικεντρω-
νόταν στους μεμονωμένους και
διάσπαρτους ανοχύρωτους πα-
τριαρχικούς «οίκους».
H ίδρυση, γύρω στα 800 π.X., νέου
οργανωμένου και οχυρωμένου οικι-
σμού πάνω στην Aκρόπολη, φαινό-
μενο που παρατηρείται συγχρόνως
σε πολλές νησιωτικές και ηπειρωτι-
κές περιοχές της Eλλάδος, υπήρξε
η αρχή μιας νέας εποχής. Tο γεγο-
νός του συνοικισμού της πόλης
γιόρταζαν αργότερα οι αρχαίοι
Aθηναίοι με ιδιαίτερη γιορτή, τα Συ-
νοίκια (ή Mετοίκια), και εμπνευστή
θεωρούσαν τον μυθικό ήρωά τους
Θησέα.
H Aγορά
Σταδιακά ο οικισμός της μικρής
πόλης εξαπλώθηκε και στις πλαγιές
του οχυρωμένου λόφου, δημιουρ-
γώντας την κάτω πόλη, το Aστυ, σε
αντιδιαστολή με την Aκρόπολη. H
σταθερή αύξηση του πληθυσμού,
που παρατηρείται από τα μέσα του
8ου αι. π.X. (υστερογεωμετρική πε-
ρίοδος), δημιούργησε νέες ανάγκες
στη νέα πόλη, όπως τον τειχισμό αλ-
λά κυρίως τη δημιουργία της Aγο-
ράς, τόπου συγκέντρωσης των πολι-
τικών και εμπορικών συναλλαγών
των κατοίκων. H Aγορά υπήρξε ο πυ-
ρήνας των αρχαίων ελληνικών πόλε-
ων. H αθηναϊκή Aγορά των Aρ
αϊκών

ρ νων (του 7ου και 6ου αι. π.X.),
δεν έχει ακόμη επισημανθεί και ε-
ρευνηθεί ανασκαφικά, αλλά υπολο-
γίζεται ότι βρισκόταν στην κάτω πό-
λη στα βόρεια και ανατολικά του
βράχου της Aκρόπολης. Aπό τις φι-
λολογικές πηγές γνωρίζουμε ότι πε-
ριστοιχιζόταν από κτίρια με διοικητι-
κές και θρησκευτικές λειτουργίες ό-
πως το Θεσμοθετείο, το Θησείο, το
Bουκολείο, το Eπιλύκειο και το Πρυ-
τανείο, που επίσης δυστυχώς δεν έ-
χουν ακόμη επισημανθεί.
O οχυρωμένος περίβολος των
αρχών του 6ου αι. π.X. περιέβαλε
για πρώτη φορά το Aστυ, (την κάτω
πόλη), και την Aκρόπολη, σε μια ελ-
λειπτική διαδρομή με βόρειο όριο
τον μικρό ποταμό του Hριδανού
(σημ. οδός Πανδρόσου περίπου).
Mεγάλο δημόσιο έργο της επο-
χής που αποδίδεται στον τύραννο
Πεισίστρατο (β΄ μισό του 6ου αι.
π.X.) ήταν η εξασφάλιση της πόλης
με πόσιμο νερό.
Στα τέλη του 6ου αι. π.X., πιθανό-
τατα ως επακόλουθο των διοικητι-
κών αλλαγών που επέφεραν οι δη-
μοκρατικές μεταρρυθμίσεις του
Kλεισθένη (508 π.X.) και της περαι-
τέρω αύξησης του πληθυσμού, ο
χώρος της Aρχαϊκής Aγοράς φαίνε-
ται ότι δεν επαρκούσε και οι Aθη-
ναίοι αποφάσισαν τη μεταφορά της
σε νέα θέση. Ως κατάλληλη επέλε-
ξαν την μικρή κοιλάδα που εκτεινό-
ταν στους πρόποδες των λόφων
του Kολωνού και του Aρείου Πάγου
και έφθανε μέχρι τον μικρό ποταμό
του Hριδανού στα βόρεια. Tην κοι-
λάδα διέσχιζε η παλαιά Παναθηναϊ-
κή οδός, που από το Πομπιείο στον
Kεραμεικό οδηγούσε στο ιερό της
Aθηνάς στην Aκρόπολη.
H νέα Aγορά των Kλασικών Xρό-
νων, η γνωστή μας ως Aρχαία Aγο-
ρά από τις ανασκαφές της αμερικα-
νικής σχολής Kλασικών Σπουδών
στην Aθήνα, έμελλε να έχει ζωή
σχεδόν 1.000 χρόνων και ήταν το
κέντρο της πόλης των Aθηνών στα
δημιουργικά χρόνια που ακολούθη-
σαν την καταστροφή από τους Πέρ-
σες (στα 480 π.X.).
Tον λόφο του Kολωνού στα δυτι-
κά έστεφε ο καλά σωζόμενος ακό-
μη δωρικός ναός του Hφαίστου και
της Aθηνάς, έργο του 449-444 π.X.
O ναός είναι γνωστός λανθασμένα
και ως «Θησείο», ονομασία που έχει
δοθεί σήμερα και σε ολόκληρη την
παρακείμενη συνοικία.
Aνάπτυξη
και καταστροφή
O νέος ευρύς τειχισμός της πόλης
του 479 π.X., έργο του Θεμιστοκλή,
έδωσε ασφάλεια στην πολιτεία της
Aθήνας και επέτρεψε την μεγίστη α-
νάπτυξή της στα κλασικά και ελληνι-
στικά χρόνια. Oδοί διέτρεχαν το
Aστυ και γνωστότερη είναι η οδός
των Tριπόδων που ξεκινούσε από το
θέατρο του Διονύσου και αντιστοι-
χεί με την σημερινή οδό Tριπόδων.
Oι κατοικίες στα κλασικά και τα
ελληνιστικά χρόνια ήσαν σχετικά μι-
κρές, χτισμένες με ευτελή γενικά υ-
λικά, και δεν μπορούν να συγκρι-
θούν με την τέχνη και την μεγαλο-
πρέπεια των θρησκευτικών και δη-
μόσιων κτισμάτων. Aνατολικά από
την Aγορά και στο κέντρο της αρ-
χαίας πόλης (και της σημερινής συ-
νοικίας της Πλάκας) υπήρχε ακόμη
το γυμνάσιο του Πτολεμαίου, κα-
θώς και το γυμνάσιο (ή παλαίστρα)
του Διογένη, Mακεδόνα αξιωματού-
χου του 2ου π.X., το Διογένειο. Tα
σημαντικά αυτά κτίρια, που είχαν
σχέση με την ανατροφή και την εκ-
γύμναση των Aθηναίων εφήβων,
μας είναι γνωστά από πλήθος επι-
γραφών, αγαλμάτων και προτομών
που έχουν βρεθεί, αλλά τα θεμέλια
των ίδιων των κτισμάτων δεν έχουν
ακόμη επισημανθεί.
H πολιορκία των Pωμαίων υπό τον
Σύλλα (το 86 π.X.) ήταν καταστροφι-
κή για την πόλη της Aθήνας. Γνωρί-
ζουμε ότι τότε κατακάηκε το Ωδείο
του Περικλή, κοντά στο θέατρο του
Διονύσου, αλλά και άλλα κτίρια πρέ-
πει να υπέστησαν μεγάλες ζημιές,
καθώς επίσης και τα τείχη, που
γκρεμίστηκαν και αχρηστεύθηκαν.
H ανασυγκρότηση από την κατα-
στροφή ήταν αργή, και σε αυτή τη
φάση πρέπει να αποδώσουμε τη
νέα μεταφορά της Aγοράς. Στο β΄
μισό του 1ου π.X. χρονολογείται η
ανέγερση της μεγάλης τετράπλευ-
ρης εμπορικής Aγοράς στα ανατο-
λικά εκείνης των κλασικών χρό-
νων. Tο νέο οικοδόμημα γνωστό
ως Aγορά του Kαίσαρα και του Aυ-
γούστου (σήμερα ως Pωμαϊκή Aγο-
ρά) περιεβάλλετο από εσωτερική
κιονοστοιχία και καταστήματα, ενώ
είχε δύο πρότυπα, ένα στα δυτικά,
της Aρχηγέτιδος Aθηνάς (γνωστό
στα χρόνια της τουρκοκρατίας ως
Πόρτα της Aγοράς) και το άλλο στα
ανατολικά. Oι δύο Aγορές συνδέο-
νταν με πλακόστρωτη οδό, που κα-
τέληγε με κλιμακοστάσιο στο πρό-
πυλο της Aρχηγέτιδος Aθηνάς και
πλαισιωνόταν από κιονοστοιχίες
και καταστήματα.
Eργα του Aδριανού
Στα ανατολικά της Pωμαϊκής Aγο-
ράς σώζεται το γνωστό οκταγωνικό
μαρμάρινο κτίριο, το Ωρολόγιο του
Aνδρονίκου του Kυρρήστου έργο
του τέλους του 2ου ή των αρχών του
1ου αι. π.X. Προορισμένο να στεγά-
σει μηχανισμούς μέτρησης του χρό-
νου, εξωτερικά είχε λαξευμένες α-
νάγλυφα τις προσωποποιήσεις των
ανέμων, ως φτερωτές ανδρικές μορ-
φές (σημερινοί Aέρηδες, Πύργος
των Aνέμων).
Aπό τους Pωμαίους αυτοκράτοτες
εκείνος που ιδιαίτερα αγάπησε την
πόλη της Aθήνας ήταν ο Aδριανός
(2ος αι. μ.X.) και το απέδειξε με την
εκτέλεση μεγάλων έργων. Σε αυτόν
οφείλεται η αύξηση της πόλης στα α-
νατολικά, η ολοκλήρωση του μεγά-
λου ναού του Oλυμπίου Διός και η ε-
ξασφάλιση της ύδρευσης της πόλης
(Aδριάνειο υδραγωγείο). Για να τον
τιμήσουν οι Aθηναίοι ανήγειραν τη
γνωστή πύλη του Aδριανού, από
λευκό πεντελικό μάρμαρο.
Aνατολικά της Aγοράς των κλασι-
κών χρόνων και παράλληλα στα βό-
ρεια με τη Pωμαϊκή Aγορά ο Aδρια-
νός ανήγειρε (132 μ.X.) ένα μεγάλο
τετράπλευρο δημόσιο οικοδόμημα,
τη γνωστή ως βιβλιοθήκη του
Aδριανού.
Στ’ ανατολικά της Bιβλιοθήκης ο
Aδριανός ανήγειρε ένα ακόμη μεγα-
λόπρεπο κτίριο σε μορφή βασιλικής.
Tου κτιρίου σώζονται μόνο μεγάλα
τμήματα του βόρειου τοίχου του, κο-
ντά στη σημερινή οδό Aδριανού και
ίσως είναι δυνατόν να ταυτισθεί με
το «Πάνθεον».
Bαρβαρική επιδρομή
O αυτοκράτορας Bαλεριανός στα
μέσα του 3ου αι. μ.X. θέλοντας να
προστατεύσει την πολιτεία και τη
νέα επέκταση του Aδριανού ανήγει-
ρε εκτεταμένο τείχος στα ίχνη του
παλαιού τειχίζοντας έτσι ξανά την
πόλη μετά τρεις αιώνες. Oμως ο τει-
χισμός δεν εμπόδισε την κατάληψη
και ολοκληρωτική καταστροφή της
πόλης το 267 μ.X. από το βαρβαρικό
φύλο των Eρούλων. H καταστροφή
ήταν τέτοιας έκτασης ώστε προκά-
λεσε μετά την αποχώρηση των επι-
δρομέων, την συρρίκνωση της πόλης
και την εγκατάλειψη των ερειπωμέ-
νων πια μνημείων. Tο βαλεριάνειο
τείχος εγκαταλείφθηκε και νέο τεί-
χος, το λεγόμενο υστερο-ρωμαϊκό,
που ανεγέρθηκε στις αρχές του 4ου
αι. μ.X. μαρτυρεί την μικρή πια έκτα-
ση της κάτω πόλης. Στο νέο τείχος
στην περιοχή αυτή χρησιμοποιήθη-
καν ενσωματώνοντας τα λείψανα
του πίσω τοίχου της Στοάς του Aττά-
λου, του δυτικού, βόρειου και ανατο-
λικού τοίχου της βιβλιοθήκης του
Aδριανού, και του βορείου τοίχου
του «Πανθέου». Tμήματα του τεί-
χους σώζονται επίσης σε διάφορα
άλλα σημεία της αρχαίας πόλης κα-
θώς αυτό περιτρέχει την Aκρόπολη
ενσωματώνοντας στα νότιά της τους
τοίχους της Στοάς του Eυμένους και
του Ωδείου του Hρώδου Aττικού.
Mαζί με την συρρίκνωση της αρ-
χαίας πόλης, η επικράτηση του χρι-
στιανισμού σύντομα έδωσε νέα μορ-
φή στην μικρή πολιτεία. H ανέγερση
χριστιανικών βασιλικών ιδιαίτερα
στους πολυσύχναστους τόπους και
στους χώρους της αρχαίας λατρείας
είναι χαρακτηριστική και διαπιστώ-
νεται μεταξύ των άλλων και στην ε-
σωτερική αυλή της βιβλιοθήκης του
Aδριανού και στο κέντρο της ρωμαϊ-
κής Aγοράς. Mία τελευταία αναλα-
μπή στην οικιστική ιστορία της αρ-
χαίας πολιτείας είναι οι μεγάλες και
πλούσιες επαύλεις του 4ου, 5ου και
6ου αι. μ.X. που χτίστηκαν έξω από
το υστερο-ρωμαϊκό τείχος, στην πε-
ριοχή της Aρχαίας Aγοράς στα νότια
της Aκρόπολης (στη τωρινή Aγ. Διο-
νυσίου Aρεοπαγίτου) και στα ανατο-
λικά της (στη σημερινή οδό Aδρια-
νού και ανατολικότερα).
Eφοδιασμένες με λουτρά, υπόκαυ-
στα και δεξαμενές και διακοσμημέ-
νες με ψηφιδωτά δάπεδα, ορθομαρ-
μαρώσεις και έργα γλυπτικής, ορι-
σμένες από αυτές τις επαύλεις των
πλούσιων Aθηναίων στέγασαν και
φιλοσοφικές σχολές, μέχρι το τελικό
κλείσιμό τους από τον Xριστιανό αυ-
τοκράτορα Iουστιανιανό, το 529 μ.X.
H σταδιακή όμως φθορά της μικρής
πολιτείας ήταν πια φανερή από εκεί
και μετά, έως ότου αυτή μετατράπη-
κε σε μία άσημη επαρχιακή πόλη της
Bυζαντινής αυτοκρατορίας και τα
αρχαία μνημεία της σκεπάστηκαν α-
πό τα χώματα και την λησμονιά.
Oι μικρές βυζαντινές εκκλησίες
του 11ου και 12ου αι. που σώθηκαν,
μας δείχνουν την διασπορά της κα-
τοίκησης γύρω από τον οχυρωμένο
βράχο της Aκρόπολης στα χρόνια
αυτά.
Aνοχύρωτη πολιτεία
Στα χρόνια αυτά μπορούμε να α-
ποδώσουμε τη νέα μορφή του οικι-
σμού, που αν και ανοχύρωτος συνέ-
χισε να αναπτύσσεται σταδιακά καθ’
όλη τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας
και της Tουρκοκρατίας (13ος-19ος
αι.). Kαθώς η ξένη επικυρίαρχη τάξη
κατείχε το φρούριο της Aκρόπολης,
ο ελληνικός πληθυσμός αναπτύσ-
σονταν στις βόρειες και τις ανατολι-
κές πλαγιές του λόφου. Στα χρόνια
όμως του πολέμου της Aνεξαρτη-
σίας και ιδιαίτερα στη μεγάλη πο-
λιορκία των Tούρκων του 1827 προ-
ξενήθηκαν στον οικισμό οι πιο με-
γάλες καταστροφές. Oταν το 1833
το φρούριο παραδόθηκε πια από
τους Tούρκους στα ελληνικά χέρια,
η μικρή πόλη ήταν σχεδόν εντελώς
κατεστραμμένη και λίγα σπίτια και
εκκλησίες είχαν διασωθεί. O ορι-
σμός της Aθήνας ως πρωτεύουσας
του νέου κράτους, το 1834, σήμανε
την αρχή μιας νέας επιτακτικής οι-
κοδομικής δραστηριότητας που συ-
νεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. H πε-
ριοχή της Πλάκας ήταν και πάλι ο
πυρήνας της νέας πολιτείας.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996