Η ποιήτρια Σαπφώ δεν υπήρξε ποτέ ομοφυλόφιλη

Μετὰ τὸν μεγάλο ἀγῶνα ποὺ ξεκίνησαν οἱ τρεῖς Λέσβιοι, γιὰ νὰ σταματήσουν τὰ σωματεῖα τῶν ὁμοφυλόφιλων γυναικῶν νὰ χρησιμοποιοῦν τὸν ὅρο Λεσβία καὶ τὰ παράγωγά του, οἱ ἐκπρόσωποι τῶν ἀντιδίκων ἰσχυρίσθηκαν, ὅτι ἡ σημασία «ὁμοφυλόφιλη γυναῖκα» τῆς λέξης αὐτῆς προέκυψε ἀπὸ κάποιες ἀναφορὲς συγγραφέων, ὅτι ἡ μεγάλη Λεσβία λυρικὴ ποιήτρια τῆς ἀρχαιότητας εἶχε ὁμοφυλοφιλικὲς σχέσεις. Αὐτὸ δὲν ἀποδεικνύεται βέβαια ἀπὸ πουθενά, ὅπως θὰ ἐκτεθῇ παρακάτω ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τῆς Ἐπιστήμης.
Ἐννοεῖται δέ, ὅτι, κι ἂν κάποιοι πιστεύουν, ὅτι μία γυναῖκα ἀπὸ τὴ Λέσβο, ποὺ ἔζησε πρὶν ἀπὸ 2.700 χρόνια, δηλ. ἡ Σαπφώ, ἦταν ὁμοφυλόφιλη, σὲ καμμίαπερίπτωση δὲν μποροῦν
νὰ θεωρηθοῦν ὡς ὁμοφυλόφιλες ὅλες οἱ Λεσβίες ὅλων τῶν ἐποχῶν! Ἀλλὰ ἂς δοῦμε, ποιά εἶναι ἡ καθαρὰ ἐπιστημονικὴ ἄποψη γιὰ τὴν προσωπικότητα τῆς Σαπφοῦς.
Ὁ δρ κλασικῆς Φιλολογίας Ἀθανάσιος Φραγκούλης, εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς ἐλάχιστους ἐπιστήμονες, ποὺ ἔχει μελετήσει σὲ βάθος τὴ ζωὴ τῆς Σαπφοῦς, ἐμβαθύνοντας ἰδιαίτερα σὲ αὐτὸ τὸ ἐπίμαχο σημεῖο, ποὺ ἀφορᾷ στὶς σεξουαλικὲς προτιμήσεις της. Συλλέγοντας στοιχεῖα μέσα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ἔζησε, μελετῶντας προσεκτικὰ τὴ γλῶσσα καὶ ὅ,τι ἔχει διασωθῆ ἀπὸ τὸ ἔργο τῆς Σαπφοῦς, τεκμηριώνει τὸ ἕνα καὶ μοναδικό, ὅτι ἡ ποιήτρια δὲν ὑπῆρξε ποτὲ ὁμοφυλόφιλη.

«Δ»: Νομίζετε, πὼς οἱ ἰσχυρισμοὶ διαφόρων ἐναντίον τῆς Σαπφοῦς, ὅτι δηλ.

ὑπῆρξε ὁμοφυλόφιλη, ἀνταποκρίνονται στὴν πραγματικότητα;

Παρ’ ὅλο ὅτι ἡ διαμάχη γιὰ τὴν πραγματικὴ φύση τῆς Σαπφοῦς, ποὺ ἀναφέρεται κυρίως στὸν σεξουαλικό της προσανατολισμὸ καὶ τὴν ἐπαγγελματική της ἰδιότητα, συνεχίζεται μέχρι σήμερα, μποροῦμε νὰ ὑποστηρίξουμε πὼς ἡ ἄποψη αὐτὴ θεωρεῖται πιὰ ξεπερασμένη. Ἔτσι σήμερα γίνεται λόγος γιὰ «τὸν ἀνελέητο ἐκχυδαϊσμό, τὶς ὁμοφυλοφιλικὲς φοβίες καὶ τὸν ἄκρατο μισογυνισμό», ποὺ ἐπηρέασαν τόσο τοὺς ἀρχαίους ὅσο καὶ τοὺς νεώτερους μελετητὲς τοῦ ἔργου τῆς Λέσβιας ποιήτριας (Winkler), ποὺ θεωροῦνται «φιλόλογοι... ὅλο ἀνοησία» (Μ.Barbard).
Δὲ θὰ ἀναφέρω ὅλα τὰ ἐγκωμιαστικὰ σχόλια τῶν ἀρχαίων γιὰ τὴ Σαπφὼ καὶ τὸ ἔργο της. Ἐπειδὴ ὅμως σημασία δὲν ἔχει, τί εἶπαν οἱ νεώτεροι γι’ αὐτή, ἀλλὰ ποιά στάση τηροῦσαν ἀπέναντί της οἱ σύγχρονοί της, θὰ ὑπενθυμίσω, πὼς ὁ Ἀθηναῖος νομοθέτης Σόλων, σύγχρονος τῆς Σαπφοῦς, τὴ θαύμαζε, σύμφω να μὲ τὸν Στοβαῖο, καὶ στὰ γηρατειά του προσπαθοῦσε νὰ ἀποστηθίσῃ κάποια ποιήματά της. Σημασία ἀκόμη ἔχει τὸ γεγονός, πὼς οἱ ἴδιοι οἱ Λέσβιοι τίμησαν τὴ Σαπφώ, τὴ θεώρησαν «καύχημά» τους, τῆς ἀφιέρωσαν μία λατρεία ἡρωικὴ καὶ ἔκοψαν πρὸς τιμή της νομίσματα ἀπὸ ἤλεκτρο καὶ ἀπὸ χαλκό, ποὺ φυλάσσονται στὸ Βρεταννικὸ Μουσεῖο. Ἰδιαίτερη ὅμως σημασία γιὰ τὴν προσωπικότητα τῆς ποιήτριας ἔχει ἡ ἀξιολόγηση, ποὺ τῆς κάνει ὁ σύγχρονος καὶ ὁμότεχνός της Ἀλκαῖος. Αὐτὸς μὲ τρόπο σοβαρὸ καὶ ἐπίσημο τὴν ἀποκαλεῖ «ἁγνὴ καὶ γλυκογέλαστη» (ἅγνα, μελλιχόμειδε). Δὲν εἶναι ἄσχετο τὸ γεγονός, πὼς ὁ Πλάτων τὴ θεωρεῖ «δέκατη Μοῦσα», καὶ ὅτι σὲ ἀρχαῖες παραστάσεις ἀγγείων βλέπουμε πάντα τὴν ποιήτρια συντροφιὰ μὲ τὶς Μοῦσες.
Ἡ ἠθικὴ προσωπικότητα τῆς Σαπφοῦς καταφαίνεται καὶ ἀπὸ τὸ γεγονός, ὅτι ἐξέφρασε τὴ δυσαρέσκειά της σὲ ἕνα ποίημά της καὶ ἐνδιαφέρθηκε γιὰ τὴν τιμὴ καὶ τὴν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀδερφοῦ της Χάραξου, ποὺ εἶχε συνάψει σχέσεις μὲ μίαν ἑταίρα. Οἱ γονεῖς ἐμπιστεύονταν σὲ αὐτὴ ὡς μαθήτριες τὰ κορίτσια τους. Παντρεύτηκε μὲ τὸν Κερκύλα καὶ ἀπέκτησε ἀπὸ αὐτὸν μιὰ κόρη, τὴν Κλεΐδα. Καὶ τέλος αὐτοκτόνησε λόγῳ τοῦ ἄτυχου ἔρωτά της μὲ τὸν Φάωνα.
Θὰ ἀναφέρω τὰ ἐπιχειρήματα, στὰ ὁποῖα στηρίζονται οἱ κατήγοροί της, γιὰ νὰ δείξω πόσο ἀβάσιμα εἶναι. Οἱ σφοδροὶ ἐπικριτὲς τῆς Λέσβιας ποιήτριας στηρίζονται κυρίως σὲ ἕναν πάπυρο, ποὺ βρέθηκε στὴ ἐποχή μας καὶ λέει: «κατηγόρηται δ’ ὑπ’ ἐνίων ὡς ἄτακτος οὖσα τὸν τρόπον καὶ γυναικεράστρια» (Πάπυρος Ὀξύρρυγχος ΧV 1800) καὶ σὲ μία μαρτυρία τοῦ Λεξικοῦ τοῦ Σουίδα, ποὺ ἀναφέρει στὸ λῆμμα Σαπφώ, πὼς «διαβολὴν ἔσχεν αἰσχρᾶς φιλίας» μὲ τρεῖς μαθήτριές της. Ὅμως στὴν πρώτη περίπτωση τὸ ὡς εἰσάγει ὑποκειμενικὴ αἰτιολογία καὶ σημαίνει «πὼς τάχα», πρᾶγμα ποὺ σημαίνει, πὼς ἡ μαρτυρία ἀπορρίπτει τὴν κατηγορία, ἐνῷ μὲ τὸ ὑπ’ ἐνίων (=ἀπὸ μερικούς) περιορίζεται ἡ κατηγορία σὲ μερικούς. Στὴ δεύτερη περίπτωση γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ σὲ «διαβολήν», δηλ. σὲ συκοφαντία.

 Ὁ ποιητὴς Ἑρμησιάναξ (ἐκ Κολοφῶνος, ἔζησε
τὴν Ἑλληνιστικὴ Περίοδο) στὸ τρίτο βιβλίο
τῆς ἐλεγείας του «Λεόντιον», ὅπου ἐξέθετε ἐρω-
τικὲς σχέσεις μεταξὺ τῶν ποιητῶν, ἔκανε λόγο
γιὰ σχέσεις Ἀλκαίου - Σαπφοῦς, παρουσίαζε δὲ
ὡς ἀντεραστὴ τοῦ Ἀλκαίου τὸν ποιητὴ Ἀνακρέ-
οντα. Σὲ ἐρωτικὲς σχέσεις Ἀλκαίου - Σαπφοῦς
ἀναφέρεται καὶ ὁ Ἀριστοτέλης («Ρητορική»,
1367 Α).

Τὸ ἔργο της, ἡ μόνη ἀσφαλὴς πηγὴ

«Δ»: Κάποια ἔργα τῆς μεγάλης ποιήτριας χάθηκαν καὶ καταστράφηκαν. Τὸ

γεγονὸς αὐτὸ λειτούργησε ἐνδεχομένως ὑπὲρ αὐτῆς τῆς φημολογίας;

Εἶναι εὐνόητο, πὼς ὁ ἀσφαλέστερος τρόπος νὰ προσεγγίσῃ κανεὶς τὸ πρόβλημα
τῆς ἠθικῆς ποιότητας τῆς Σαπφοῦς εἶναι νὰ στηριχθῇ στὸ ἔργο τῆς ποιήτριας, ἀλλὰ καὶ νὰ ἐπιλέξῃ τὴν κατάλληλη ἑρμηνευτικὴ μέθοδο. Ὅμως τὸ ἔργο τῆς Σαπφοῦς γιὰ πολλοὺς λόγους ἔχει σωθῆ σὲ μικρὰ ἀποσπάσματα καὶ σπαράγματα. Ὑπολογίζεται πὼς διασῴζεται τὸ 1/20 τοῦ ὅλου ἔργου της, καὶ αὐτὸ προβληματικό. Αὐτὸ δίνει τὴ δυνατότητα σὲ πολλοὺς μελετητὲς νὰ παρεμβαίνουν αὐθαίρετα, νὰ κάνουν προσθαφαιρέσεις καὶ μεταβολὲς «κατὰ τὸ δοκοῦν».
Ἀρκεῖ νὰ ἀναφέρῃ κανείς, πὼς ἡ οὐσία τοῦ μόνου ποιήματος ποὺ σῴζεται ὁλόκληρο- ἀναφέρομαι στὴν ᾨδὴ στὴν Ἀφροδίτη- ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν ἐπιλογὴ αὐτῆς ἢ ἐκείνης τῆς γραφῆς μιᾶς μετοχῆς. Ἂν κάποιος ἐπιλέξῃ τὴ γραφὴ «ἐθέλοισα», τότε παρουσιάζει τὴ Σαπφὼ νὰ κυνηγᾷ μία γυναῖκα, ἐνῷ, ἂν ἐπιλέξῃ τὴν ἐγκυρότερη γραφὴ «ἐθέλοισαν», τότε παρουσιάζει κάποιον ἄντρα νὰ κυνηγᾷ τὴ Σαπφώ. Κάποιοι μελετητὲς πλησιάζουν τὴν ποιήτρια προκατειλημμένοι καὶ δὲ διστάζουν νὰ τροποποιήσουν τὸ κείμενο μὲ τρόπο ποὺ ἐξυπηρετεῖ τὴν ἑρμηνεία, ποὺ θέλουν νὰ δώσουν, καὶ τὸ μήνυμα, ποὺ θέλουν νὰ περάσουν. Δὲν πορεύονται ἐκεῖ ποὺ τοὺς ὁδηγεῖ τὸ κείμενο, ἀλλὰ τὸ «βιάζουν» καὶ τὸ ἀναγκάζουν νὰ τοὺς ὁδηγήσῃ ἐκεῖ, ποὺ αὐτοὶ θέλουν. Αὐτὸ ὅμως δὲν εἶναι ἐπιστημονικὴ προσέγγιση. Εἶναι χαρακτηριστικό, πὼς ὁ Page, ἀπὸ τοὺς πιὸ ἔγκυρους μελετητὲς τοῦ ἔργου τῆς Σαπφοῦς, παρατηρεῖ, πὼς ἐκτὸς ἀπὸ μία πιθανὴ περίπτωση (ἀπόσπ. 31 L-P) δὲν ὑπάρχει οὔτε μία λέξη στὰ σῳζόμενα ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ ἔργο της, ποὺ νὰ βεβαιώνῃ πὼς οἱ σχέσεις τῆς ποιήτριας μὲ τὶς μαθήτριές της ἦταν σεξουαλικές.

«Δ»: Πῶς ἑρμηνεύετε τὴν τρυφερὴ στάση τῆς ποιήτριας πρὸς τὶς μαθήτριές της, καὶ γιατί θὰ πρέπει αὐτὸ νὰ θεωρηθῇ παρεξηγήσιμο;

Ἡ ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα αὐτὸ συνδέεται μὲ τὴν φύση τοῦ κύκλου, ποὺ εἶχε δημιουργήσει ἡ ποιήτρια στὴ Μυτιλήνη. Οἱ σχετικὲς πληροφορίες καὶ ἐδῶ εἶναι πενιχρές. Πολλοὶ μίλησαν γιὰ «θίασο», δηλαδὴ γιὰ μία θρησκευτικὴ ὁμάδα ἀφιερωμένη στὴ λατρεία τῆς Ἀφροδίτης καὶ τῶν Μουσῶν, ἄλλοι θεώρησαν τὴν ποιήτρια ἀρχηγὸ μιᾶς Σχολῆς, ποὺ ἵδρυσε ἡ ἴδια, καὶ στὴν ὁποία διδάσκονταν μαθήματα συμπεριφορᾶς καὶ ἔνδυσης καὶ μαθήματα ποὺ προετοίμαζαν τὶς νεαρὲς μαθήτριες γιὰ τὶς εὐθύνες τῆς ἔγγαμης ζωῆς, ἐνῷ ἄλλοι νόμισαν πὼς ἡ Σαπφὼ ἦταν διευθύντρια ἑνὸς Παρθεναγωγείου. Ἡ ἴδια σὲ κάποιο ποίημά της μιλᾷ γιὰ «οἰκίαν μοισοπόλων», ποὺ δηλώνει ἕνα σπίτι, ὅπου λατρεύονται οἱ Μοῦσες. Ἡ ἀλήθεια εἶναι, πὼς ἡ «ὁμάδα» τῶν κοριτσιῶν, ποὺ εἶχε συγκεντρώσει γύρω της ἡ Σαπφώ,συγκέντρωνε ποικιλία χαρακτηριστικῶν, ποὺ δικαιολογοῦν ὅλες τὶς παραπάνω ὑποθέσεις. Αὐτὸ δείχνουν τὰ ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ ἔργο της, ποὺ σώζεται. Τὰ κορίτσια ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη, οἱ «ἑταῖρες» (=συντρόφισσες), ὅπως ὀνομάζονται, δὲν ἦταν παρὰ «μαθήτριες» καὶ «φίλες». Ἡ ποιήτρια εἶχε ἀναπτύξει μὲ αὐτὲς στενὲς σχέσεις.
Καὶ σήμερα πιστεύουμε, πώς, γιὰ νὰ πετύχῃ τοὺς στόχους του τὸ σχολεῖο, πρέπει νὰ μετατραπῇ σὲ «θερμοκήπιο ἁγνοῦ παιδαγωγικοῦ ἔρωτα». Αὐτὸ σημαίνει πραγματικὴ πνευματικὴ καὶ ψυχικὴ ἐπαφὴ καὶ ἐπικοινωνία ἀνάμεσα στὸν δάσκαλο καὶ τὸν μαθητή. Καὶ ἡ Σαπφὼ εἶχε διακρίνει αὐτὸ τὸ προαπαιτούμενο γιὰ τὴν ἐπιτυχία τῶν στόχων της, ἀλλὰ «ἔνιοι», δηλαδὴ μερικοί, δὲν ἦταν ἕτοιμοι νὰ δεχτοῦν αὐτὲς τὶς σχέσεις καὶ τὶς παρεξήγησαν ἀδικαιολόγητα. Ἐξ ἄλλου ἡ Σαπφὼ ἦταν γυναῖκα καὶ ἀπὸ τὴν φύση της ἦταν πιὸ εὐαίσθητη ἀπὸ τοὺς ἄντρες. Ἡ εὐαισθησία της αὐτὴ εἶναι διάχυτη στὰ σῳζόμενα ποιήματά της.

Ἡ Λεσβία –καὶ ὄχι «λεσβία»– Σαπφώ, ἐνῷ αὐτο-
κτονεῖ πέφτοντας ἀπὸ τὸ ἀκρωτήριο Λευκάτα τῆς
Λευκάδας, γιὰ τὸν ἔρωτα ἑνὸς εὐειδοῦς νέου, τοῦ
Φάωνα

Οἱ ὁμοφυλόφιλες ἀντλοῦν «κύρος» ἀπὸ τὸ κύρος της

«Δ»: Πῶς ἐπικράτησε ἡ ἄποψη, πὼς ἡ Σαπφὼ μπορεῖ νὰ ὑπῆρξε ὁμοφυλόφιλη, καὶ ποιοί εὐθύνονται γι’ αὐτό;

Ὅπως εἴπαμε παραπάνω, ὅσο ζοῦσε, δηλ. τὸν 6ο αἰ. π.Χ., τὴ Σαπφὼ δὲν τὴν βάραινε καμμιὰ κατηγορία γιὰ ὁμοφυλοφιλία. Ἂς λάβουμε ὑπ’ ὄψη, πὼς ὁ ὅρος «λεσβιάζω» καὶ «λεσβιασμός» εἰσήχθη 200 χρόνια μετὰ τὸ θάνατό της σὲ κείμενο κωμῳδίας τοῦ Ἀριστοφάνη, ἐνῷ ὁ ὅρος «σαπφισμός» εἶναι πολὺ νεώτερη ξένη λέξη.
Εἶναι λοιπὸν ἀπορίας ἄξιο, γιατί ἡ Σαπφὼ φορτώθηκε συνήθειες, ποὺ ἀφοροῦσαν σ’ ἕναν ὁλόκληρο πληθυσμὸ καὶ μίαν ὁλόκληρη ἐποχή; Φαίνεται πὼς τὰ πράγματα ἐξελίχθηκαν ὡς ἑξῆς: Οἱ Ἀθηναῖοι κωμῳδιογράφοι, ἐκμεταλλευόμενοι τὸ σπάνιο γεγονός, ὅτι μία γυναῖκα μιλοῦσε γιὰ τὶς γυναῖκες καὶ τὸν ἔρωτα – πρᾶγμα πολὺ προκλητικὸ γιὰ τὰ δεδομένα τῆς ἐποχῆς της– καὶ ἀμφισβητῶντας τὴν τόλμη της νὰ ἐλέγξῃ καὶ νὰ ἀνατρέψῃ τοὺς κοινωνικοὺς κανόνες, ποὺ εἶχαν ὁρίσει οἱ ἄνδρες, νὰ μὴν ἐπιδείξῃ μίαν ἐπίπλαστη ὑπακοή, ἀλλὰ νὰ ἀντισταθῇ μὲ ἀποτελεσματικὸ τρόπο, σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ ἡ ἠθικὴ ἐπέβαλλε ὡς γυναικεία ἀρετὴ τὴ «σιωπή», ἐπιτέθηκαν ἐναντίον της μὲ πρόθεση νὰ τὴ μειώσουν. Ἡ Σαπφὼ ἦταν «mascula», ὅπως λέει ὁ Ὁράτιος, ἦταν «ἀνδροπρεπής» καὶ διάσημη γιὰ τὴν ποίησή της, στὴν ὁποία συνήθως διαπρέπουν οἱ ἄντρες, καὶ ὄχι «ὁμοφυλόφιλη καὶ ξετσίπωτη», ὅπως ἐξηγοῦν μερικοί.
Εἶναι βέβαιο, πὼς στὴν ἀμαύρωση τῆς μνήμης τῆς ποιήτριας συνέβαλαν καὶ οἱ Μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτοί, προσπαθῶντας νὰ περιορίσουν τὴν ἐπίδραση τῶν φιλελεύθερων ἰδεῶν μιᾶς «εἰδωλολάτριδος» ποιήτριας πάνω στοὺς νέους, τὴν παρουσίασαν ὡς ἀκόλαστη γυναῖκα. Ἡ σχετικὴ διαμάχη ἦταν φυσικὸ νὰ συνεχιστῇ καὶ στοὺς νεώτερους χρόνους.
Εἶναι γνωστό, πὼς πολλοὶ μελετητὲς τῆς ζωῆς καὶ τοῦ ἔργου διαφόρων προσωπικοτήτων θυσιάζουν τὴν ἀλήθεια στὴ σκοπιμότητα. Μήπως δὲν ὑπῆρξαν ἄνθρωποι, ποὺ προσπάθησαν νὰ παρουσιάσουν ὅλους τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες συλλήβδην ὡς ὁμοφυλόφιλους; Μήπως δὲν ὑπῆρξαν ἄνθρωποι, ποὺ προσπάθησαν νὰ παρουσιάσουν τὴν Ἀντιγόνη, τὴν ἡρωίδα τοῦ ὁμώνυμου ἔργου τοῦ Σοφοκλῆ, ὡς «ἀνώμαλη» καὶ «νεκρόφιλη»; Γιατί νὰ μὴ συμβῇ τὸ ἴδιο καὶ μὲ τὴ μεγάλη Λεσβία ποιήτρια, αὐτὴ ποὺ ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα εἶχε κερδίσει τὸν τίτλο ἡ «Ποιήτρια», ὅπως ὁ Ὅμηρος εἶχε κερδίσει τὸν τίτλο ὁ «Ποιητής»;

«Δ»: Ποιά εἶναι ἡ ἄποψή σας γιὰ τὸ γεγονός, ὅτι ἑκατοντάδες σωματεῖα ὁμοφυλόφιλων γυναικῶν ἐπικαλοῦνται τὴν καταγωγὴ τῆς Σαπφοῦς, γιὰ νὰ ἰδιοποιηθοῦν τὸν ὅρο «λεσβία» καὶ νὰ ἐκφράσουν τὴ σεξουαλικὴ ἰδιαιτερότητά τους; Πόσο μπορεῖ νὰ ἔβλαψε καὶ νὰ βλάπτῃ αὐτὸ τὴν ἱστορικὴ σημασία τοῦ ἔργου ποὺ ἄφησε ἡ ποιήτρια;

Βέβαια, ἔχουν συμφέρον τὰ κινήματα τῶν ὁμοφυλοφίλων νὰ προσπαθοῦν νὰ ἐντάξουν τὴ μεγάλη Λεσβία ποιήτρια στὸ κίνημά τους καὶ νὰ ἀντλήσουν κύρος ἀπὸ τὸ κύρος της. Αὐτὸ δὲν κάνουν σήμερα καὶ οἱ Σκοπιανοί, ποὺ προσπαθοῦν νὰ προσδώσουν ἀξία στὴν ἐθνική τους ταυτότητα ἐπικαλούμενοι τὴν καταγωγὴ τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου; Ὅμως αὐτὸ εἶναι τελείως ἀνήθικο καὶ ἄκομψο:
Τὸ νησὶ ἐμφανίζεται ὡς σύμβολο μιᾶς ἰδιότητας, ποὺ δὲν γίνεται ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὴν κοινὴ γνώμη ὡς «φυσιολογική».
Πάντως, ἕνα εἶναι βέβαιο, πὼς τίποτε δὲν μπορεῖ νὰ μειώσῃ τὴν ἀξία τοῦ ἔργου, ποὺ ἄφησε πίσω της ἡ μεγάλη Λεσβία ποιήτρια. Περισσότερα ὑπάρχουν σὲ ἕνα βιβλίο, ποὺ ἔχω συγγράψει καὶ πρόκειται νὰ ἐκδώσω γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Σαπφοῦς. Θέλω μόνο νὰ τονίσω, ὅτι, ἂν ἡ Σαπφὼ δὲ «μνημείωνε» τὶς ἰδέες της μὲ τὸ ἔργο της , δὲ θὰ γινόταν στόχος τῶν ἐπικριτῶν της.

πηγή